Yurttaş Kane Yorumları

IMDB aksini söylese de, Sinema Tarihinde, Yurttaş Kane’den daha iyi 45 adet film olduğuna aslında kimse inanmaz. Belki kendimizi zorlarsak bir ya da iki film olabilir, ama üçüncüyü ya bulamayız ya da bulmakta aşırı zorlanırız. Muhafazakar Forrest Gump’ın, en iyi 20 filmden biri olamayacağı bir sağduyu ortamı hala mümkün olmalı.

Varsayalım ki, Edebiyat eserlerinin Demokratik bir ortamda puanlandığı IMDB benzeri bir site var. Emin olabiliriz ki, Paulo Coelho, Stephen King, J.K.Rowling, Paul Auster, Yann Martel ve benzeri yazarların kitaplarının performansı Savaş ve Barış, Ecinniler, Kayıp Zamanın İzinde, Middlemarch, Kasvetli Ev, Moby Dick, Eyüp Kitabı, Kayıp Cennet, Görünmez Kentler, Ekmeğimi Kazanırken, Midak Sokağı gibi Dev Yapıtların üzerinde olacaktır. Okunamaz olsa da asla saçmalamayan Finnegans Wake ise Top 250 listesine dahi giremeyecektir. Bu kitaplar asla huzur vermez. İyi filmler de insanları kandırmazlar. Başucunda su bardağı ya da elma falan olur. Sanat ise emektir. Neyse ki böyle bir site yok ve olmayacak. Olsaydı bile Edebiyat bir zarar görmezdi. Sinema için de aynısı geçerli. Zarar gören ise İnsanlık olacaktır. Yeni ve korkunç bir çağa giriliyor. Artık insanlar görsel kültürün etkisi ile eskisi kadar kitap okumayacaklar ve dolayısı ile iyi filmleri seyretmeyecekler. Sözel ve Görsel Kültür, Yazılı olan her kıymeti tarihe gömecek. Okunabilir olan Resim sanatı dahi tükenmek üzere. Bugün Gılgamış kimsenin umurunda değil ve olacak gibi de görünmüyor. Kapitalist Hegemonya kültürü yok etti ve kitleleri terbiye etme misyonu, şimdi vardığı duraktan dönüş imkanı bırakmayan, büyük bir başarı öyküsü olarak tüm hikayeleri unutturmayı becerdi. Yine de Sinema; Eisenstein, Dreyer, Welles, Bresson, Ozu, Tarkovski gibi kıymetleri çok kısa bir zaman için de olsa bize sunmayı başarmıştır. Onları öldürüyorsak, bu kimin suçu acaba? Belki de geri dönüşü olmayan çıkmazlardan bahsetmemeliyiz. Bozgunculuk da bir nevi tahakküm aracı olduğuna göre, en azından tehlikenin boyutunu, kapsamını, güncel ve geleceğe dönük etkisini belirtmekle yetinelim ve Kasavet çektiren ortama daha fazla katkıda bulunmayalım.

Sinema tarihçilerinin, namusuna halel getirmedikleri Welles'in bu klasiği, söz konusu kişilere göre sarsıcı olmakla birlikte 'Tüm Zamanların En İyi Filmi'. Gelin görün ki, Yurttaş Kane imdb"de an itibarı ile 45. Sırada. Film zamana yenik mi düştü dersiniz? Welles'in başarısı asla tesadüfi değil, ancak filmin sinefillerden ziyade akademisyenlere ve film eleştirmenlerine hitap ettiği de bir gerçek. Bunda filmin kendini aşan şöhretinin de payı var elbet. Filmin hayranlarının Yurttaş Kane'i gözü kapalı savunmaları, karşıt fikirdekileri şaşkına çevirebilir. Çünkü dehşet verici bir ilhama sahip olan film, fazlasıyla derin ve şatafatlı. Kimileri için bu yüzden filmi sevmek zor. Eğer liste oluşturulurken sadece teknik yetkinlik ve tematik olgunluk kıstas alınsaydı, o zaman filmin bu kadar aşağılarda yer alması gerçekten şaşırtıcı olurdu. Öyle olmadığına göre size soralım, hayat boyu yanınızda taşımak isteyeceğiniz, size huzur veren bir film mi bu? Belki bugünden bakınca, bu sorulara pek olumlu yanıtlar veremiyorsunuz. Belki de sonsuza dek Yurttaş Kane'cisiniz.

Yurttaş Kane filminin yarım asırdır süregelen sarsılmaz itibarının nedenlerini elbet sorgulamak gerekir. Ancak hatırda tutulması gereken ilk gerçek, belli bir düşünsel eşikten sonra nitelikli zihinlere kapılarını açan, geçmişi artık hatırlanmayan çağlara dek uzanan sanat eleştirmenliği kurumunun ve çoğu zaman haksızca hor görülen eleştirmenlik mesleğinin, tarih boyunca elitist bir yapılanma ve uzmanlık alanı olduğudur. Göreceli değer yargılarına, demokratik ya da insancıl haklara, politik doğrucu maskelere, ismi yalancıktan kişisel zevk konmuş kaprislere, genel geçer siyasi rüzgarlara kıymet vermeyen, yargılarını yalnızca Felsefenin adına Estetik denen dalından türeyen prensiplerine göre oluşturan bir gelenekten beslendiğidir. Tolstoyun eserleri için, değersiz ve önemsiz oldukları hükmünü, bugün ya da 5000 yıl sonra, kim, hangi keyfi ya da savunulabilir dayanaklarla ileri sürebilir? Bunu yapabilmek için tüm külliyatı analitik olarak, bütün katmanlarına, farklı yorumlarına ve algı kapılarına kadar çözümleyip, tüketmek gerekir ki artık kimse onu okumaya değer bulmasın. Eğer Orson Wellesin, habis, sömürücü sistemin kurduğu bir komplo sonucu dahi ilan edildiğini düşünüyorsak, bunun sarsılmaz kanıtını sadece eserin insan zihnine ve zekasına hitap edebilen tüm yönlerini ayrıntısıyla listeledikten sonra, aklımızı, kişiliğimizi ve düşüncemizi zenginleştiren olgular, bu sınırlı ve ölçülebilir niteliklerden ibarettir diyebildiğimizde sunabiliriz. Örnek olarak, bu zenginliklerden yalnızca biri, zamanında görülmemiş bir yenilik olup, sonraları defalarca taklit edilen, Alan Derinliği ve sahnenin ön ve arka planlarında net bir odaklanma imkanı sunan ama geniş açılı lens ve ışık hassasiyeti yüksek film kullanımını gerektiren sinematografik tekniktir. Peki, bu tekniği kullanan başkaları, Wellesin yaptığı gibi sahne tasarımını kurup, ışık kullanımında gerekli ayarlamaları yaptıktan sonra, üç boyutlu derinliğe sahip bir kadrajın sunduğu yanılsamalı perspektif içindeki nesnelerin ve karakterlerin göreceli ağırlığını ustaca bir ölçekte dengeleyip, senaryonun gerekliliklerine ve hikaye akışının dayattığı vurgulama ve nüanslara göre şekillenen kusursuz bir sahneyi izleyiciye sunabilmiş midir? Anlatımın içeriği ile Görsel Tarzın birbirlerinden ayrıştırılıp soyutlanamayacağı bir Sanatsal Birliktelik kurup, karakterinin söz, mimik ya da davranışları ile değil ama görsel olarak çevrelendiği bağlam içinde görünürlük kazanmasını, anlaşılır ya da kavranabilir olmasını başarabilen başka kaç yönetmen vardır? Filmin kurgusunda ve planların kesilme sıklığında bu teknik aracılığı ile kurulan ekonomik yapının verimlilik düzeyini yakalayan kaç eser sayılabilir? Daha pek çok nitelikten bahsedilebilir tabii : Üst üste binen konuşmaların yarattığı gerçeklik ve hakikilik duygusu, kronolojik düzlemde ilerlememesine rağmen, pusulasını şaşırmayan ve şaşırtıcı düzeyde fazlalıklardan arındırılmış senaryo, tüm yenilikçiliğine karşın sessiz film tekniklerine dek uzanan bir geleneğin farkındalığı ve filme yedirilmesi, diyalogların aynı anda hem zekice hem inanılabilir olması, ana karakteri sevdirmeye çalışmadan izleyicide kaderi hakkında merak ve tiksindirici kişiliğine karşın acıma duygusu uyandırabilme, ve özellikle filmin o sihirli anına dek film karesi içindeki film kareleri gibi, ikincil karakterlerin arasında izleyicinin seçici dikkatine dayatılan ve kompozisyonda, hep belli bir ağırlık merkezinde tutulan Kane figürünün, tam da kariyerinin zirvesindeyken, alkışlar arasında işçileri, çocukları, sıradan zavallı vatandaşları koruma ve kollama palavralarını sıktığı popülist zafer nutkunu nihayete erdiren çekimde, işgal ettiği esas konumunu, balkondaki politik kodaman tarafından tepeden ve sağ üst köşeden bakılarak kaybetmesi ve perdede sol alt köşeye indirilerek düşüş sürecinin başlangıcının muştulanması gibi. Tüm bu bileşenlerin ve hala manası tartışıla gelen Rosebud gibi gizemlerin oluşturduğu bütün ise, en parlak beyinler tarafından sayısız defa denense de, yeniden izlemelerden aşınmayan, esrarlı ve bilge bir insanlık anıtı, Özgün bir sanat şaheseri.