Don Kişot

Orson Welles neden La Manchalı Asilzadeye sarmıştı?

Büyük Romanlar dediğimiz külliyat içerisinde, en kolay okunan eserin Don Kişot olmasının gizeminin ardında yatan gerçek, galiba bu kitabın hepsinden daha zor, çetin, manialı, nihayetinde çözümleyici idrakin ufkunu aştığı için tüketilemez olması. Tarihin en garip ve inanılmaz tesadüflerinden biri, Shakespeare ile Cervantesin, aynı çağda yaşamaları yetmezmiş gibi, sanki sözleşmişçesine, neredeyse aynı günde, 1616 yılının 22-23 Nisanında ebediyete intikal etmeleridir herhalde. Artık devir geride kalan eserlere bırakılmalı mirim, zaten genelde ölümler kutlanır. Dostoyevski ve Tolstoyda, bir kez olsun yüz yüze görüşmüş müydü sanki? İspanyolun muadilinden haberi yoksa da, İngiliz, - artık ne kadar İspanyol ya da İngiliz denebilirse 1612 yılında, Thomas Shelton sayesinde, deli şövalyenin ilk cildinin tercümesini okumuştu. Bugün kayıp olan, Beaumont ve Fletcher ile beraber kotardığı efsanevi Cardenio metni işte bu farkındalık ile yazılmıştı. Yazık ki ne yazık, basiretsiz katipler, cahil yazmanlar yüzünden, bu çabanın dökümü, bizden sonsuza dek esirgendi! Dahi Ozan, kendi gibi Nihilist olan Nietzschenin de nefretten, horgörüden çok övgüye yönelen sözlerle ve selefin eserinin aşılması yolunda uğradığı bozgun, hüsran neticesinde Mezar taşlarına şiir yazan sırtlan olarak yaftaladığı Danteyi tahtından indirmekle uğraşırken, bir de düzyazı kurgunun zirvesine sonsuza dek kurulmuş, talihsiz İnebahtı Gazisine rastlayınca, ne hissetmiştir bilmek isterdik. Hislerini bilemesek de, emin olabileceğimiz bir düşünce zihnini kesinkes kurcalıyordu. İnsanlık durumunu tüm çeşitliliği ile irdelemek için, çoğu başyapıt olsa da, ayrı ayrı sahnelenen veya okunan onlarca eser değil de, tek bir asal kitap, tüm yapıtlara üstün gelecek yegane neşriyata imza atma fikri. Shakespearein sorunu, en üstün karakterlerinin aynı sahne veya yapıtta izleyici ya da okura asla sunulamayacağı gerçeğiydi. Iago, Othelloya mahkumdur ve Hamlet ile aynı sahneye konamaz, çünkü Danimarka prensi bilişsel kudretiyle foyasını henüz ilk perde bitmeden açık yürekle, dayanılmaz bir alayla yüzüne vuracaktır. Othello, Hamletin yerine konamaz, çünkü daha en başta, cinayeti öğrenir öğrenmez Claudiusu katledecektir. Aynı şekilde, Hamlet, sığır Poloniusa, inek Opheliaya mahkumdur, çünkü zihni melekeleri işkenceden beslenir; sahne çalacak olan Cleopatra ya da Falstaff gibi Kişiliklerle bağdaşamaz ve Kral Lear gibi bir Evrensel Dramada gezinmesi yasaktır. Kasvetli, köhnemiş Elsinore kalesine tıkılmaktan gayrı bir varolma şansı yoktur. Cervantesin eşsiz dehası işte bu sorunun üstesinden gelebilen tek münevver olmasında gizli görünüyor. Yalnız dört karakter : Don, Sanço, Anlatıcı ve Aylak Okur. Kafka, şövalyenin Sanço Panzanın iblisi olduğunu yazarken haklıydı. Roman ilk okunduğunda Komik ise, ikincisinde Trajiktir. Üçüncüde Epik ise, dördüncüde Hiciv, beşincide Romans, ve ısrar edildikçe sanki her birinin gizli bir formülle bileşimi. Don Kişot, iblisi, yani anlatıcısı ile bir olur, okur ile sonsuza uzanır. O, okuma yüzünden delirir ve okur da onu okurken zıvanadan çıkar. Kitap asla bitmez, yeniden dikkatle okunmak üzere tasarlanmıştır. Okuma, zihne hitap eder ve aklı başında olmayı dayatır. Tekinsizlik, şövalyenin içe dönüklüğünde gizli. Kimse, Sıska Adamın, bilinçten, düşünce dolu bir dimağdan yoksun olduğunu kanıtlayamaz. Çıktığı seferde her eylemi geleneklere, örf ve adetlere aykırı olup, skandallarla ilerler. Kilise ve Devlet otoritesinin dayandığı iptilanın, dayattığı itiyadın resmini çizer. Sanki çok derin bir mücadeledir hasıl olan; kaçınılamaz yüküyle tarihten, içinden çıkılmaz derecede yaralanmış toplumsal hafızadan, muhkem sosyal koşullardan beslenen, muvazenesiz alemin çürümesine, hakikatin doğasına içkin belirsizliğin kavrayışına yöneliktir. Gözden kaçırılan, daha doğrusu görmezden gelinmeye çalışılan öğe, sefere çıkan kahramanın gülünç romantizminin ötesinde beliren, deneyüstü, hatta daha da ileri götürülen Metafizik boyuttur. Yozlaşmış ruhban ona seslenir : Evine dön... Bu avareliğe son ver. Adaletsizliği yok etmek, kibri cezalandırmak, ezilmişin acısını dindirmek, devlere diz çöktürmek, Yanlış olanı düzeltmek gibi vazifelerin üstlenilmesi artık otoritenin umurunda değilse, kimin yazgısı olacaktır? Etik acımasızca yok edilir ve böylece artık üzerinde yeniden düşünülmeye başlanabileceği bir alan, uzam kurgulanır.

İşte bu yüzden